Gözardı Bitişik mi Ayrı mı? Görmezden Gelmenin Antropolojisi
Bir antropolog olarak dillerin derinliklerinde yalnızca kelimeleri değil, insan davranışlarının izlerini de ararım. Çünkü dil, kültürün yalnızca sesi değil; onun düşünme biçimidir. Bu yazıda, sıradan görünen bir dil sorusunun – “Gözardı bitişik mi ayrı mı?” – arkasında yatan kültürel ve sembolik anlamları keşfe çıkacağız. Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre “gözardı” bitişik yazılır. Ancak mesele sadece yazım kuralı değil; görmezden gelme, fark etmemeyi seçme gibi davranışların kültürel temelleridir. Bu, insan topluluklarının neyi görüp neyi unuttuğuna dair derin bir hikâyedir.
TDK ve Dilin Yapısal Hafızası
TDK’ya göre “gözardı” kelimesi bitişik yazılır, çünkü artık iki kelimenin anlamı birleşerek yeni bir anlam üretmiştir. “Göz” ve “ardı” ayrı ayrı düşünüldüğünde biri görme eylemini, diğeri bir şeyin arkasını ifade eder; fakat birleştiğinde “önemsememek, dikkate almamak” anlamını kazanır. Bu birleşme, Türkçedeki bileşik kelime oluşumunun güzel bir örneğidir. Dil, insan zihninin düşünme alışkanlıklarını yansıtır. Dolayısıyla “gözardı” biçimi, hem dilbilgisel hem de kültürel bir birleşmeyi temsil eder — iki ayrı unsurun tek bir eylemde buluşmasını.
Antropolojik Bakış: Gözün Ardı ve Kültürel Görünmezlik
Antropolojide “görmemek” yalnızca bir biyolojik eksiklik değil, seçici bir toplumsal eylemdir. Her kültür, neyin görülmeye değer olduğuna dair kendi normlarını oluşturur. “Gözardı etmek” tam da bu noktada devreye girer. İnsan toplulukları bazı şeyleri görmezden gelerek düzeni ve kimliği korur. Bu durum, yalnızca bireysel değil, ritüel ve sembolik düzeyde de işler.
Örneğin, bazı Afrika kabilelerinde ölüm ritüellerinde ölen kişinin yüzüne bakmak tabu sayılır. Bu, ölümü “gözardı etmek” anlamında değil, kutsallığı koruma biçiminde bir görmeme pratiğidir. Benzer şekilde, Japon toplumunda “tatemae” (görünür yüz) ve “honne” (gerçek duygu) arasındaki fark, sosyal uyum uğruna duyguların gözardı edilmesini teşvik eder. Bu örnekler bize şunu gösterir: görmemek her zaman kaybetmek değildir; bazen korumanın en incelikli yoludur.
Ritüeller ve Sessiz Uyumun Dili
Her toplumda bazı gerçekler yüksek sesle dile getirilmez. Bu “sessiz uyum”, kültürel sürekliliğin temel taşlarından biridir. “Gözardı etmek” davranışı, çoğu zaman toplumsal barışı korumak için geliştirilmiş bir stratejidir. Örneğin, aile içinde yaşanan küçük çatışmaların “üzerinin örtülmesi”, Anadolu kültüründe bir erdem olarak görülür. Çünkü barış, bazen söylenmeyen kelimelerde yaşar. Bu anlamda “gözardı”, dilin taşıdığı bir etik jesttir — yıkmamak, kırmamak için bakışı bilinçli biçimde başka yöne çevirmek.
Görmezden Gelmenin Sosyal Anatomisi
“Gözardı” kelimesi, yalnızca bireysel eylemi değil, bir sosyal stratejiyi anlatır. Antropolog Mary Douglas’ın “saflık ve tehlike” kavramları üzerine yaptığı çalışmalar, toplumların düzeni sürdürmek için “kirli” veya “rahatsız edici” olguları görmezden geldiğini gösterir. Bu, sembolik bir filtreleme sistemidir: bazı şeyler bilinçli biçimde gözardı edilerek kolektif düzen korunur. Yani görmemenin kendisi, kültürel bir seçimdir.
Modern Toplumda “Gözardı”: Dijital Görünmezlik
Bugün “gözardı etmek” artık sosyal ilişkilerde olduğu kadar dijital yaşamda da karşımıza çıkar. Sosyal medyada görmezden gelmek, sessiz bir direniş veya pasif bir iletişim biçimi haline gelmiştir. Takipten çıkmamak ama beğenmemek, mesajı görüp yanıt vermemek… Bunlar modern dünyanın “gözardı” ritüelleridir. Tıpkı eski kabilelerin sessiz onay ya da dışlama biçimleri gibi, bugünün dijital toplumunda da görmeme eylemi bir anlam taşır. Dil, bu davranışı çok önceden adlandırmış ve kelimeye dönüştürmüştür.
Dil, Bellek ve Kültürel Sorumluluk
TDK’nın “gözardı” kelimesini bitişik yazması, yalnızca bir imla kuralı değil, anlamın birleşmişliğini vurgular. Göz — algının sembolü; ardı — geride bırakmanın metaforu. İkisi birleştiğinde, insanın seçici algısının bir yansıması ortaya çıkar: görüp geçmek, bilip susmak, fark edip unutur gibi yapmak. Bu birleşim, dilin kültürel bilinçaltını yansıtır. Çünkü her toplum, kendi “görmeme” biçimlerini kelimelere işler. Bu kelime de, görmenin olduğu kadar unutmanın antropolojisidir.
Sonuç: Görmenin Gölgesinde Unutmak
“Gözardı bitişik mi ayrı mı?” sorusu yalnızca dilin biçimsel bir sorusu değildir; aynı zamanda insan davranışının sembolik bir yansımasıdır. TDK’ya göre “gözardı” bitişik yazılır çünkü anlamları kaynaşmıştır. Fakat bu birleşme, kültürel olarak da anlamlıdır: görmezden gelme, her toplumda farklı biçimlerde karşımıza çıkan bir sosyal ritüeldir. Dildeki bu birleşme, kültürün sessiz anlaşmalarını, görmenin sınırlarını ve unutuşun zarafetini taşır.
Sonuçta, “gözardı” yalnızca bir kelime değil; insanlığın bakış ve unutuş arasındaki dansının dildeki yankısıdır.